مجتبی فائق – معرفه اضرار قبول الرشوه….
یکی از مهمترین آسیب‌های نظام اداری حکومت‌ها رواج رشوه‌خواری در کارگزاران آنها است. بدیهی است اگر این آفت در ادارات و سازمانهای دولتی فراگیر شود قوانین دیگر کارآیی لازم را نداشته و در بسیاری موارد نتیجه عکس خواهد داشت؛ چون طبقه اشراف و قدرتمندان جامعه که توانایی پرداخت رشوه را دارند از قوانین در جهت منافع خود بهره برده و حقوق سایرین به ویژه اقشار آسیب پذیر را زیر پا می‌گذارند.
شناخت این آفت اداری، نشانه‌ها، مصادیق و عوامل مؤثر در پیدایش یا دامن زدن به آن می‌تواند از بروز ناهنجاریهای اجنماعی- سیاسی جلوگیری نماید.
رشوه‌خواری در تعالیم اسلامی به ویژه روایات و سیره معصومان(علیهم السلام) به شدت مورد مذمت قرار گرفته است.
مهمترین مسائل پیش روی تحقیق حاضر با عنایت به سیره امامان هدایت(ع) به ویژه تعالیم علوی(ع) در نهج البلاغه عبارتست از اینکه:
- اولاً مهمترین نشانه فراگیری رشوه‌خواری در ادارات چیست؟
- ثانیاً اهم عوامل مؤثر در ایجاد این آفت اقتصادی از دیدگاه امام علی(ع) کدام است؟
- ثالثاً از دیدگاه نهج البلاغه این آسیب چه پیامدهای ناگوار اجتماعی- سیاسی در پی دارد؟
- و در نهایت رویکرد حکومت علوی(ع) برای پیشگیری و مقابله با رشوه‌خواری کارگزاران چیست؟
آسیب شناسی رشوه‌خواری در نظام اداری
در آثار معاصر به این موضوع به طور ضمنی پرداخته شده است. از جمله «نظام حکومتی و اداری در اسلام» اثر آقای باقر شریف القرشی(1369) و «کارگزاران شایسته در اسلام» به قلم دکتر سید مرتضی حسینی اصفهانی(1384) که رساله دکتری ایشان بوده و به چاپ رسیده است. مقالاتی نیز در اینباره به رشته تحریر درآمده است نظیر «ماهیت رشوه در فقه و حقوق موضوعه» نوشته آقای احسان زررخ. در این آثار و مقالات بیشتر به نقل روایات و اقوال مذمت رشوه‌خواری پرداخته شده و بعد فقهی و حقوقی این آسیب مورد مداقه قرار گرفته است و هرگونه رویکرد آسیب شناسانه در شناسایی نشانه‌ها، عوامل و پیامدهای سوء این آفت با عنایت به متون اصیل اسلامی به ویژه کتاب شریف نهج البلاغه مغفول مانده است.
تاکنون موضوع «آسیب شناسی رشوه‌خواری در نظام اداری با تکیه بر آموزه‌های نهج البلاغه» در یک پژوهش مستقل مورد تحقیق قرار نگرفته است تا مشخص شود که چه عوامل تهدید کننده‌ای مدیران و کارمندان را در معرض این آسیب قرار می‌دهد و با عنایت به تعالیم امام علی(ع) در صورت فراگیری رشوه‌خواری در بدنه حاکمیت چه پیامدهای ناگوار اجتماعی- سیاسی ممکن است ایجاد شود و راههای پیشگیری از آن کدام است.
از اینرو این مسائل ضرورت تحقیق درباره رشوه‌خواری را توجیه می‌نماید و می‌توان گفت شناسایی نشانه‌ها، عوامل مؤثر و در نهایت آثار ناگوار این آفت اقتصادی هدف پژوهش حاضر است. راهکارهای پیشگیری از رشوه‌خواری.
در این تحقیق با عنایت به آیین زمامداری مولای متقیان(ع) سه راهکار برای پیشگیری از رشوه‌خواری ارائه می‌شود:
۱- رسیدگی کامل حاکمان به معیشت و نیازهای ضروری کارگزاران
در گام نخست حاکمان و مسئولان باید با رویکرد مناسب نسبت به برطرف کردن نیازهای مالی کارمندان و زیردستان خود اقدام کنند تا آنها نیازی به خیانت و رشوه‌خواری نداشته باشند، چنان‌که حضرت علی(ع) بر ضرورت پرداخت حقوق به کارگزاران حکومت تأکید می‌کردند. ایشان در توصیه به مالک اشتر نیز پرداخت حقوق کافی و برطرف کردن کامل نیازهای مالی کارگزاران را عاملی مهم در جلوگیری از انحراف اقتصادی آنها می‌دانند و از او می‌خواهند که در رسیدگی به امور زیردستان همچون رسیدگی پدر و مادر به امور فرزندان، مهربان، بی توقع و مصمم باشد:
پس چنان به کارهایشان رسیدگی کن که پدر و مادر به کارهای فرزند خویش رسیدگی می‌کنند، و نباید چیزى که آنان را به وسیله آن نیرومند مىسازى در دیدهات بزرگ آید، و لطفى که نسبت به ایشان متعهد شدهاى کوچک شمارى گر‌چه کوچک باشد، زیرا لطف تو آنان را نسبت به تو خیر‌خواه و خوش گمان می‌نماید.
۲- تأکید مدام حاکمان و مدیران بر پرهیز از رشوه‌خواری
حاکمان و مدیران ارشد باید با جهت‌گیری مناسب در گفتار و رفتار، الگویی شایسته در پرهیز و قاطعیت در مبارزه با رشوه‌خواری برای زیردستان خود باشند، چنان‌که حضرت علی(ع) در دوران حکومت خود در گفتار و رفتار، مبارزه با رشوه‌خواری را مورد تأکید قرار داده‌اند. ایشان(ع) در موارد متعدد در بیانات خود بر لزوم پرهیز از رشوه‌خواری تأکید نموده و کارگزاران را از پیامدهای شوم آن بر حذر داشتند، از جمله در روایتی آمده است:
إِیَّاکُمْ وَ الرِّشْوَهَ فَإِنَّهَا مَحْضُ الْکُفْرِ وَ لَا یَشَمُّ صَاحِبُ الرِّشْوَهِ رِیحَ الْجَنَّهِ – بپرهیزید از رشوه که کفر محض است و رشوه‌خوار بوی بهشت را استشمام نمی‌کند.
امام علی(ع)در عمل نیز به مقابله با رشوه‌خواری پرداخته و در مواردی هم که مشکوک به رشوه بوده با برخوردی قاطع رشوه دهنده را رسوا ساخته‌اند، چنان‌که در ماجرای اشعث، ایشان پرده از هدیه جلوه دادن آن حلوا برداشته و او را توبیخ نمودند.
پس حاکم، فرماندار، قاضی و همه مدیران به عنوان الگو برای زیردستان خود باید در گفتار و عملکرد به مقابله با این آسیب شوم اقتصادی بپردازند.
۳- نظارت حاکمان بر عملکرد کارگزاران
از دیگر راهکارهای مقابله با رشوه‌خواری، نظارت دقیق بر عملکرد کارگزاران حکومت است، چنان‌که حضرت علی(ع) در سفارش به مالک اشتر می‌فرمایند:
ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ وَ ابْعَثِ الْعُیُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ عَلَیْهِمْ فَإِنَّ تَعَاهُدَکَ فِی السِّرلِأُمُورِهِمْ حَدْوَهٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَهِ وَ الرِّفْقِ بِالرَّعِیَّهِ – پس به کارهایشان رسیدگی کن و بازرسانى از انسان‌هاى راستگو و وفادار بر آنها بگمار، زیرا بازرسى سرّى تو سبب مىشود که آنها امانتدارى کنند و با مردم از روى ملاطفت و نرمى برخورد نمایند.
مجتی فائق: راههای مقابله با رشوه‌خواری
پس از انجام مراحل مختلف پیشگیری از رشوه‌خواری، اگر کارگزاری دچار آسیب شد، برای جلوگیری از فراگیر شدن این آسیب، حاکمان و مدیران ارشد باید با برخوردی قاطع، کارگزار خاطی را تنبیه و از جایگاهش عزل نمایند.
